Ο Σοπενχάουερ και η πύλη

Στην αρχή, υπήρχε η Βούληση. Μοναδική, ενιαία, άχρονη κι άπειρη. Καθώς ο κόσμος δημιουργήθηκε, μέσα στο χρόνο και στο χώρο η Βούληση εκδηλώθηκε σαν παράσταση και έτσι αντικειμενοποιήθηκε: έγινε, δηλαδή, ένα αντικείμενο. Στην αρχή, σε ένα κατώτερο επίπεδο, έγινε στοιχείο και απλή ανόργανη ύλη. Στη συνέχεια, σε ολοένα και ανώτερα επίπεδα, άρχισε να αντικειμενοποιείται σε πιο σύνθετες μορφές. Aπό την πάλη των κατώτερων φαινομένων, προκύπτει το ανώτερο φαινόμενο το οποίο έχει ως τέρμα του, το σημείο αφετηρίας ενός καινούριου σταδίου και αυτό συνεχίζεται επ’ άπειρον (σελ. 186, 210). Έτσι δημιουργήθηκε και η ζωή και με τον ίδιο τρόπο έφτασε στο ανώτερο επίπεδο της: τον άνθρωπο. Καθετί λοιπόν στον κόσμο είναι βούληση και αντικειμενοποίηση αυτής σε διάφορα επίπεδα (κατώτερα και ανώτερα). Η Βούληση είναι έξω από το χρόνο, πανταχού παρούσα και καραδοκεί συνεχώς τον ερχομό των περιστάσεων χάρη στις οποίες μπορεί να εκδηλωθεί και ν’ αρπάξει μια προσδιορισμένη ύλη, εκδιώκοντας τις άλλες δυνάμεις που επικρατούσαν εκεί άλλοτε (σελ. 175). Μπορεί κανείς να τη δει στη δύναμη που κάνει να μεγαλώνει και να βλασταίνει το φυτό και να κρυσταλλώνει το μετάλλευμα, που διευθύνει τη μαγνητική βελόνη προς το βορρά (σελ. 143).

Ο άνθρωπος, που είναι κι αυτός αντικειμενοποίηση της Βούλησης, στο ανώτερό της επίπεδο, κυβερνάται απ’ αυτήν. Ο άνθρωπος, ωστόσο, λειτουργεί ταυτόχρονα σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Το πρώτο, είναι το επίπεδο της Βούλησης: σε αυτό ανήκουν όλες οι επιθυμίες, όλες οι παρορμήσεις και τα ένστικτά μας. Για παράδειγμα, η εκδήλωση μιας επιθυμίας (π.χ. η ανάγκη για φαγητό, ύπνο, έρωτα κλπ.) είναι εκδήλωση της Βούλησης. Η ικανοποίησή της είναι πάντοτε προσωρινή: μετά από μικρό χρονικό διάστημα, η επιθυμία επανέρχεται και όλα ξεκινούν απ’ την αρχή. Αυτός ο ατέρμονος κύκλος μεταξύ επιθυμίας και ικανοποίησης έχει ως σκοπό τη διατήρηση της ζωής, που αποτελεί βασική εκδήλωση της Βούλησης, αλλά και πηγή δυστυχίας και πόνου για τον άνθρωπο μιας και η επιθυμία δεν ικανοποιείται ποτέ. Ο άνθρωπος λυτρώνεται από τον πόνο και τη δυστυχία της Βούλησης, όταν απαρνιέται κάθε επιθυμία.

Το δεύτερο επίπεδο, είναι αυτό της φαινομενικής γνώσης. Είναι η αντίληψη που έχει ο άνθρωπος για τον κόσμο μέσω των αισθήσεων του και φυσικά αυτή δεν είναι άλλη από την ύλη. Το δεύτερο αυτό επίπεδο είναι εκείνο της παράστασης όπου τα πάντα εμφανίζονται ως μια παράσταση αντικειμένων που σχηματίζονται μέσα στο νου του ανθρώπου, εκεί όπου η ύλη (δηλαδή όλος ο κόσμος σαν παράσταση) δεν υπάρχει παρά μόνο για τη νόηση (σελ. 173). Φυσικά. ο κόσμος της παράστασης είναι ο κόσμος της βούλησης που έχει πια εκδηλωθεί ως αντικείμενο και που πλέον δεν έχει καμία σχέση με την βούληση αυτή καθεαυτή. Αυτά τα δύο επίπεδα, της βούλησης και της παράστασης τέλεια ενωμένα στον πραγματικό κόσμο, αποτελούν τις δύο όψεις της ανθρώπινης ύπαρξης.

A. Schopenhauer (πηγή: wikipedia)

Αυτά, σε πολύ γενικές γραμμές, έγραφε το 1818 ο Arthur Schopenhauer (Σοπενχάουερ), στο μνημειώδες έργο του Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση, έργο που επηρέασε καθοριστικά έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων της διανόησης, από τον Νίτσε, τον Βάγκνερ και τον Βιντγκεστάιν, μέχρι τον Φρόυντ, τον Αϊνστάιν, τον Σρέντιγκερ και τον Μπόρχες. Ιδιαίτερα η επιστήμη, για την οποία ο Σοπενχάουερ πίστευε ότι, μελετώντας το αίτιο, το αιτιατό και τον φυσικό κόσμο δεν μπορεί να εισέλθει στο επίπεδο της Βούλησης, ήταν εκείνη που με τις ανακαλύψεις της στις αρχές του εικοστού αιώνα στην κβαντική φυσική επιβεβαίωσε την επίδραση της ανθρώπινης αντίληψης στην “δημιουργία” της υλικής πραγματικότητας (παράστασης) από τον ανθρώπινο νου. Για παράδειγμα, η κυματοσυνάρτηση Ψ του Έρβιν Σρέντιγκερ ο οποίος, εκτός από μεγάλος θαυμαστής του Σοπενχάουερ ήταν και βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, ήταν η πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου να διεισδύσει στην περιοχή της Βούλησης και ήταν, ως ένα βαθμό, πετυχημένη. Έτσι, έννοιες όπως αυτή της Βούλησης, άρχισαν πλέον να μετακινούνται από το μεταφυσικό στο υπαρκτό - φυσικό. Ωστόσο, οι φυσικοί που βρέθηκαν μπροστά στην ένδειξη της ύπαρξης της, απέφυγαν να την ονομάσουν Βούληση ή κάπως αλλιώς και μάλιστα ξέσπασε μία μεγάλη διαμάχη για το τι ήταν αυτό που παρατηρούσαν.

Ισως γιατί, αν δεχτούμε τα όσα μας λέει ο Σοπενχάουερ, ότι ο κόσμος όπου ζούμε και υπάρχουμε, είναι ταυτόχρονα και σ’ όλο το Είναι του παντού βούληση, παντού παράσταση· ότι η παράσταση υποθέτει ήδη, σαν τέτοια, μια μορφή, εκείνη του αντικειμένου και του υποκειμένου, και ότι κατά συνέπεια είναι σχετική· και ότι η ίδια η Βούληση, δεν έχει καμία σχέση με την παράστασή της και υπάρχει μόνο όταν αφαιρέσουμε από τον κόσμο την παράσταση και όλα όσα είναι υποταγμένα στην αρχή του λόγου (σελ. 207), τότε πως είναι δυνατόν να εκφράσουμε με μία λέξη (Βούληση), αυτό που δεν υπάρχει, εξ ορισμού στο λόγο;  

Αυτό που προσπαθούμε να περιγράψουμε είναι ενιαίο, άχρονο κι άπειρο. Αντικειμενοποιήθηκε, μέσα στο χρόνο και το χώρο και δημιούργησε τον κόσμο. Δημιούργησε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Όλη την ύλη, αυτή που υπήρξε και αυτή που θα υπάρξει σε όλα τα ενδεχόμενά της. Και φυσικά δημιούργησε και το λόγο. Η λέξη που θα περιγράφει αυτό το μοναδικό, ενιαίο, άχρονο κι άπειρο, θα πρέπει μέσα της να περιέχει όλες τις λέξεις που έχουν ειπωθεί σε όλες τις γλώσσες, πριν και μετά από εμάς, θα περικλείει την πραγματικότητα της παράστασης (δηλαδή τα όσα κατανοούν οι αισθήσεις μας, μέσα στο χώρο, το χρόνο και την αιτιότητα) από την αρχή της δημιουργίας μέχρι σήμερα, αλλά και όσα πρόκειται να συμβούν στο μέλλον και αυτά σε κάθε ενδεχόμενη μορφή τους. Και τέλος, θα πρέπει, ως λέξη, να περιέχει και τον ίδιο της τον εαυτό, κάτι που θα επαναλάμβανε απείρως όλα τα παραπάνω. Η λέξη αυτή, σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, θα πρέπει να εκφράσει όλα όσα διαισθανόμαστε, αυτά δηλαδή που νιώθουμε πέρα από τις αισθήσεις και τη λογική μας. Η διαίσθηση όμως, αφού δεν έχει σχέση με τις αισθήσεις μας και με το λόγο, δεν μπορεί να εκφραστεί με ακρίβεια· ίσως και να μην μπορεί καν να εκφραστεί. Θα μπορούσε, έτσι, άλλοτε να είναι είναι κάποιος από τους θεούς των θρησκειών του ανθρώπου κι άλλοτε η Ιδέα του Πλάτωνα, το πράγμα καθεαυτό του Καντ, η Βούληση του Σοπενχάουερ ή ακόμη και η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ και το Άλεφ του Μπόρχες. Όμως εκείνος που ίσως πρόσεξε τούτη την αντίφαση, ήταν ένας γέροντας που η ύπαρξή του, μισό πραγματική και μισό φανταστική, χάνεται κάπου στον 6o αιώνα π.Χ. στο κράτος του Τσού της αρχαίας Κίνας.

Για χρόνια, σύμφωνα με την παράδοση, είχε εργαστεί ως αρχειοφύλακας στο παλάτι του Τσου, έχοντας πρόσβαση στα ιερά κείμενα του Κίτρινου Αυτοκράτορα, πριν αποφασίσει να αποσυρθεί στην ερημιά, απογοητευμένος από την παρακμή της αυτοκρατορίας κι από τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Φτάνοντας στη δυτική πύλη του κράτους, τον αναγνώρισε ο φύλακας της πύλης Γιν-Χσι. Εκείνος, για να τον αφήσει να περάσει, του ζήτησε να γράψει ένα βιβλίο με τις διδαχές του. Έτσι, έγραψε για τον φύλακα το περίφημο βιβλίο του, που ξεκινά με τους εξής στίχους:

Αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε ταό δεν είναι το αιώνιο ταό.

Όποιο όνομα κι αν του δώσουμε, δε θα του ταίριαζε απόλυτα.

Όνομα δεν έχει η προέλευση τ’ ουρανού και της γης.

Όνομα έχει των μύριων πραγμάτων η μάνα.

Ελευθερωμένοι από κάθε επιθυμία, αντικρίζουμε το μυστήριο.

Όσο επιθυμούμε, αντικρίζουμε τα φαινόμενα.

Μυστήριο και φαινόμενα έχουν ονόματα διαφορετικά, αλλά πηγή την ίδια· τούτη φαντάζει σαν σκοτάδι.

Σκοτάδι στο σκοτάδι.

Πύλη στο όλο μυστήριο.

Ο γέροντας έδωσε το βιβλίο στο φύλακα κι έτσι πέρασε την πύλη. Χάθηκε στην έρημο και κανείς από τότε δεν έμαθε κάτι γι αυτόν.

Αναφορές

• Λάο Τσε, Τάο Τε Κινγκ, μτφ. Πέτρος Κουρόπουλος, εκδ. Κέδρος.
• Lao Zi, Stanford Encyclopedia of Philosophy και Wikipedia
• Schopenhauer, Ar. Ο Κόσμος σαν Βούληση και σαν Παράσταση, μτφ Αχ. Βαγενάς, εκδ. Αναγνωστικίδη.

www.manolachis.gr